بیان ابعاد شخصیت و اقیانوس فضایل بیکران امام علی(ع) نیاز دارد که ده ها کتاب دربارة او نوشته شود _ همان گونه که تا کنون صدها کتاب و مقاله در خصوص امام علی(ع) تدوین شده است _ ابعاد وجودی امام به گونه ای است که اندیشمندان و نشریه سازان را متحیر نموده است.
به قول مرحوم شهریار:
نه خدا توانمش گفت، نه بشر توانمش خواند متحیّرم چه نامم شه ملک لا فتی را
علی(ع) فرزند ابوطالب و جدّ او عبدالمطلب پسر هاشم است. مادرش فاطمه، دختر اسد بن هاشم است.1 کنیه مشهور او ابوالحسن و لقب هایش فراوان است و رسول خدا به او لقت اسدالله داد.2

ولادت او را روز جمعه سیزدهم رجب سال سی ام عام الفیل و یا بیست و سوم آن ماه و بعضی نیمه شعبان نوشته اند.3
یکی از ویژگی های او ولادتش در خانة خدا است.4 که جز او کسی دیگری در کعبه متولد نشده است.5
یکی از ویژگی های دیگر امام علی(ع) آن است که تربیت او را پیامبر بر عهده داشت که در کنار پیامبر بودن نقش بنیادی در تکوین شخصیت امام همام داشت. علی(ع) فرمود: " در پی او (پیامبر) بودم چنانکه شتر بچه در پی مادر...؛6 آن گاه که کودک بودم مرا کنار خود نهاد و بر سینة خویش جا داد و مرا در بستر خود خوابانید، چنانکه تنم را به تن خویش می سود و بوی خوش را به من می بویایند".7
وی در کنار پیامبر در غار حرا بود.8 و نور وحی را استشمام می کرد.9
یکی از فضایل بسیار مهم علی(ع) ایناست که او اولین کسی است که به ندای پیامبر(ص) پاسخ داد و اسلام آورد.10
یکی از فضایل امام علی(ع) شجاعت و حضور همه جانبة‌او در جنگ ها بود، چنانکه مورخان نوشته اند که او در بیست و شش غزوه از غزوات پیامبر شرکت نمود و فقط در غزوة تبوک حضور نداشت.11 علاوه بر غزوات در پنجاه و پنج "سریّه" نیز شرکت کرد.12 شجاعت و فداکاری علی(ع) در جنگ احد موجب شد که صدای "لا سیف الاّ ذوالفقار و لا فتی الا علی"13 طنین انداز شود.
لیاقت و مناقب امام علی(ع) سبب شد که در آخرین حج پیامبر اسلام - موسوم به حجه الوداع - در مکانی به نام غدیر، پیامبر (ص) با دستور خداوند علی(ع) را به رهبری جهان اسلام نصب نمود.14 و فرمود: "هر کس من مولای اویم علی مولای او است".15
متأسفانه سفارش پیامبر(ص) و دستور خدا را نادیده گرفته، بعد از رحلت پیامبر، سقیفه را تشکیل16 و شعار "أمیر منا و أمیر منکم" را سر دادند17 و امام علی(ع) را از صحنة سیاست کنار گذاشتند. کنار گذاشتن علی(ع) از صحنة سیاست موجب شد که جامعة اسلامی دچار بحران و مشکلات فراوان شده و پیامدهای دیگر نیز به وجود آید و ستم ها بر خاندان پیامبر روا داشته شده و عملاً به ساحت مقدس امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) اهانت گردد18 و علی(ع) در اوج مظلومیت قرار گرفته وحادثه عاشورا به وجود آید.
اگر پیمان مردم با ولیّ بود
نه فرمان نبی از یاد می رفت
نه زهرا کشته می شد در جوانی
نه خون دل نصیب مجتبی بود
اگر پیوند با آل علی بود
نه رنج و زحمتش بر باد می رفت
نه می شد خسته از این زندگانی
نه پرپر لاله ها در کربلا بود19
سکوت بیست و پنج سالة امام: یکی از فرازهای مهم زندگانی امام علی(ع) بیست و پنج سال سکوت او در برابر خلفا است. سکوت امام دربرابر خلفا بدان معنا نبود که حضرت آنان را شایستة رهبری می دانست، زیرا حضرت بارها از ولایت به عنوان حق خود یاد نمود.20 و علت سکوت خویش را حفظ دین21 و وحدت22 اسلامی و رعایت مصالح عمومی دانست. اگر امام در برابر خلفا سکوت نمی کرد، دین در خطر بود و دشمنان داخلی و خارجی نظام اسلامی را تهدید می کردند؛ از این رو می توان گفت سکوت امام معنا دارد بوده23 و بهترین راهکار جهت حفظ دین و وحدت اسلامی بود.
حکومت علوی: یکی از ویژگی های امام علی(ع) در تشکیل حکومت علوی و سیرة حکومتی آن است. علی(ع9 مردمی ترین حکومت را تشکیل داد. تا آنجاکه حضرت در هنگام بیعت مردم، برای زیر دست و پا ماندن امام حسن و امام حسین(ع) - به خاطر استقبال جمعیت - احساس خطر نمود.24
از سوی دیگر او در ادارة حکومت از عدالت و قانون تجاوز نکرد. بی تردید او قانونمند ترین حکومت را داشت که می توان از آن به عنوان بهترین حکومت جهان یاد نمود.
متأسفانه عدالت گرایی و قانونمندی علی(ع) موجب شد که دشمنان حضرت، جنگ های جمل، حفین و خوارج را شکل دادند. همچنین عدالت علی موجب شد که دشمنان عدالت ستیز، تندی عدالت را در محراب عبادت به شهادت برسانند.
باب شهر علم: یکی از فضایل مهم علی در بُعد علمی او ظهور می کند؛ تا آن جا که پیامبر(ص) فرمود: " أنا مدینه العلم و علی بابها".25
کلمات و خطبه های امام به عنوان نهج البلاغه جمع آوری شد که از آن به "اخ [برادر] قرآن" یاد کرده اند. نهج البلاغه - گرچه هنوز میان شیعیان غریب است. اما گرانسنگ و مهم ترین کتابی است که ده ها دانشمند مسلمان و غیر مسلمان، آن را شرح نموده و ده ها کتاب دربارة اسناد، موضوعات و ... آن تدوین شده است.
بی تردید می توان از نهج البلاغه به عنوان دایره المعارف اسلامی یاد نمود که محتوای آن از جامع ترین انسان - علی(ع) - است. پژوهشگران و محققان می توانند موضوعات مختلف نهج البلاغه را به عنوان محورهای تحقیق و پایان نامه گزینش نمایند، مانند: ساختار حکومت دینی در نهج البلاغه، اصول حکومت داری در نهج
البلاغه؛ علل ظهور و سقوط حکومت ها در نهج البلاغه؛ قانون گرایی مدیران حکومتی در نهج البلاغه، سیمای مدیران از منظر نهج البلاغه، معنویت گرایی در نهج البلاغه، دنیا و آخرت از دیدگاه نهج البلاغه، عرفان در نهج البلاغه و ... مبانی علمی و اندیشه های سیاسی و عرفانی امام علی(ع) اختصاص به نهج البلاغه ندارد، بلکه کتاب های دیگر مانند غررالحکم و دررالکلم نیز می تواند منبع تحقیقی انتخاب شود.
در این جا دیدگاه برخی از دانشمندان را دربارة علی (ع) می آوریم:
ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: ... و چه گویم دربارة مردی که تمام فضایل انسانی به او منتهی می شود و کلیة فرقه های اسلامی خود را به او منسوب می دانند. او است رئیس فضیلت ها و سرچشمة همة فضایل...".26
عبدالفتّاح عبدالمقصود (دانشمند مصری) می نویسد: "... پس از محمد(ص) کسی را ندیده ام که شایستة باشد پس از او قرار گیرد، یا بتواند در ردیفش بیاید، جز پدر فرزندان پاک و برگزیدة پیغمبر" علی بن ابی طالب" ...".27
فخر رازی می نویسد: " هر کس در دین، علی بن ابی طالب را پیشوای خود قرار دهد، همانا رستگار شده است...".28
زمخشری از علمای اهل سنت نیز می گوید: "من چه بگویم دربارة مردی که فضایل او را دشمنانش از راه کینه جویی و حسد انکار کردند و دوستان او از ترس و بیم پنهان داشتند، ولی از این میان آن قدر فضیلت های وی انتشار یافت که خاور و باختر را فرا گرفت".29
جهت اطلاع بیشتر به منابع معرفی شده در پانوشت، مراجعه کنید.

1 ارشاد مفید، ‌ج1، ص 2.
2 ذخایر العقبی، ص 92.
3 الفصول المهمه، ص 30.
4 السیره الحلبیه ج1، ص 139؛ کشف الغمه، ج1، ص 90؛ مروج الذهب، ج 2، ص 2؛ ارشاد مفید، ج 1، ص 2.
5 کفایه الطالب، ص 407.
6 خطبه قاصعه.
7 همان.
8 نهج البلاغه، خطبة قاصعه.
9 شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 13، ص 197.
10 تاریخ طبری، ج 2، ص 213؛ فروغ ولایت، ص 44 - 45؛ سیرة ابن هشام، ج1، ص 264.
11 فروغ ولایت، ص 77.
12 همان.
13 شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 14،‌ص 215؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 197؛ کامل ابن اثیر، ج1، ص 55.
14 مائده، آیة‌67.
15 الغدیر، ج1، ص 196 - 209.
16 الامامه و السیاسه، دینوری، ص 8 _ 13؛ انساب الاشراف، ج2 ، ص 259.
17 همان.
18 تاریخ ابن الغداء، ج 1، ص 219.
19 جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص 291.
20 شرح ابن ابی الحدید، ج1، ص 307.
21 سیری در نهج البلاغه، ص 178 - 181.
22 همان.
23 جعفر سبحانی، فروغ ولایت، ص 159.
24 شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج1، ص 200، مهدی پیشوایی،‌سیرة پیشوایان، ص 81.
25 بحارالانوار، ج 40، ص 203.
26 شرح ابن ابی الحدید، ج1، ص 16.
27 داستان غدیر، ص 291.
28 تفسیر فخر رازی، ج1، ص 111.
29 محمد ابراهیم سراج، امام علی(ع) خورشید بی غروب، ص 270.